IndyMedia - Vrij Media Centrum Nederland

Het idee

Aral Balkan | over de brutaliteit van spyware

‘Google en Facebook nemen je vrijheid weg’

Hij heeft een passie voor het internet, en daarom is computerprogrammeurAral Balkan zo hard bezig met de strijd tegen de spyware van Google, Twitter en Facebook: ‘Zuckerberg verdient miljarden door ons te verkopen.’

Aral Balkan (38) heeft spijt. Nooit gaat hij meer zoveel drinken. In een donker hoekje van de Vooruit in Gent zit hij om één uur ’s middags bleek achter een groot bord spaghetti, tussen de mannen met baarden en laptops en jonge vrouwen met dikke boeken. Het is de dag na de lezing die hij gaf op bij WebTomorrow, een webconferentie in hetzelfde Gent. Nog vol adrenaline dook hij de stad in om dure wijn te drinken, nieuwe cocktails uit te proberen, een fluorescerende jellyshot naar binnen te zuigen en te eindigen in een Gents studentencafé.

Zijn haren zijn kort. Met zijn zwarte Steve Jobs-truitje en broek lijkt hij zo uit San Francisco te zijn gekomen, maar hij draagt een mooi mechanisch horloge. Op zijn iPhone-hoesje zit een sticker met de afbeelding van Edward Snowden.
‘Ik eis altijd de eerste of de laatste keynote op een webconferentie,’ zegt Balkan, ‘anders kom ik niet. Ik laat mijn boodschap niet in een hoekje wegdrukken.’

Dat Balkan dit kan eisen – en überhaupt als spreker welkom is – is omdat hij een alibi biedt. Onderhuids leeft schaamte. Een organisator van een webconferentie kan de kritiek dat hij aan de leiband loopt van Google, Twitter of Facebook pareren door te zeggen: ‘Maar we hebben toch ook Aral Balkan als spreker.’
Helemaal alleen – zijn head of operations Jo Porter was niet mee – nam Balkan het in Gent op tegen een volle zaal met mannen en vrouwen die een graantje willen meepikken van het nieuwe datagoud. Bij de ingang stond het nieuwste sportmodel van BMW. In het blauw. In de conferentiezaal vervloekte Balkan Eric Schmidt, de grote baas van Google, Marc Zuckerberg, de CEO van Facebook, en Neelie Smit Kroes, ‘de cheerleader van de start-ups’. Niemand durfde een vraag te stellen. ‘Ik bijt niet,’ zei Balkan na afloop grijnzend.

Niet eens een Mercedes

Hij is geboren in Turkije, groeide op in Maleisië en woont nu in Brighton, Engeland. ‘Ik ben een third culture kid, ik ben niet gevormd door een specifieke cultuur. Ik heb het gevoel dat ik van aarde kom.’
Hij heeft een glimlach om zijn mond en spreekt posh Engels. Zijn woordenschat en uitspraak verraden een elitaire opleiding. ‘Mijn ouders stuurden me in Maleisië naar de best mogelijke school. Leden van de Maleisische koninklijke familie waren mijn vrienden. Ik was waarschijnlijk het armste kind van de school. De kinderen werden gebracht met de nieuwste sportwagens. Toen mijn vader een nieuwe auto had gekocht in Maleisië, was hij daar erg trots op. Hij zou me met zijn nieuwe auto komen oppikken bij school. Ik wist dat mijn ouders niet rijk waren, maar in gedachten nam ik genoegen met een Mercedes. Toen kwam mijn vader met een Nissan Sunny. Ik was er kapot van. Het eerste wat ik tegen hem zei: “Maar het is niet eens een Mercedes.”’

Zijn vader was professor in de computertechnologie en bracht begin jaren tachtig een IBM-computer mee naar huis, toen Aral zeven was. ‘Mijn vaders zei: “Speel ermee. Hij kan niet kapot.” Daar ben ik hem nog steeds dankbaar voor. Ik maakte spelletjes. Ik kan me nog goed het eerste computervirus herinneren. Dat heette @brain. Ik was een jaar of dertien en was al heel lang bezig met het bouwen van een space shooter. Alles was weg! Ik zat bij het raam, de gordijnen dichtgetrokken zo dat er geen glans over het beeldscherm viel. En boem. Alles weg. Ik weet het nog precies. Ik was in shock. Helemaal in shock. Ik weet nog dat ik naar het raam draaide, de gordijnen opendeed en daar was een prachtige dag. En ik weet nog dat ik tegen mezelf zei: wat ben je aan het doen? En ik stond op en ging naar buiten, de zon in.’

De eerste kogel

Drie jaar raakte Balkan geen computer meer aan. Tot hij naar de universiteit ging en internet ontdekte. Balkan begon dingen te maken voor internet. Na het barsten van de -bubbel in november 2001 was er in 2007 weer een begin. Balkan raakte net als veel anderen in de ban van computerpionier Tim O’Reilly, wiens essay ‘web 2.0’ een nieuw tijdperk inluidde. Netscape werd vervangen door Google, de Britannica Online door Wikipedia, persoonlijke websites werden blogs. Oude instituten werden vervangen door ‘wij allemaal’. Als we onze collectieve intelligentie deelden, waren we slimmer dan de Encyclopedia Britanica. Alle blogs samen waren machtiger dan de grootste uitgever. Jonge programmeurs en webdesigners konden de wereld veranderen.

En Balkan hoorde bij de besten. Hij kon salarissen van ‘minimaal zes cijfers’ verdienen bij Yahoo en Microsoft. Bij Yahoo ging het mis vanwege problemen met de visa (‘dat was de eerste kogel die ik ontweek’) en voor Microsoft bedankte hij omdat de tweede Irak-oorlog in volle gang was en hij geen tweederangsburger in Amerika wilde zijn. Hij beschouwt het nu als een groot geluk dat hij niet bij Yahoo, Microsoft en later Google of Facebook terecht kwam. Hij werkte altijd voor zichzelf.

Bij een TED-praatje in Londen in 2012 liet u nog zien wat een fantastische app je kon bouwen, gebruik makend van Microsofts Xbox. Nu keert u zich tegen de wereld van de start-ups en Microsoft. Wat is er in de tussentijd gebeurd?

‘Het is niet één gebeurtenis. Het ging heel geleidelijk. Aanvankelijk begreep ik niet goed wat de consequenties waren van web 2.0. Dat de vrijheid een schijnvrijheid was. Het was Richard Stallman die mijn ogen opende.’

Kapitalistisch verdienmodel

Richard Stallman is de Obi Wan Kenobi van internet. De held van het ‘vrije internet’. Hij bedacht het juridische raamwerk voor ‘open software’. Software die je mag gebruiken, kopiëren en zelfs verkopen, onder de voorwaarde dat je de broncode openbaar maakt zodat anderen daar aan verder kunnen werken. Hij liet als eerste aan Balkan zien dat ‘web 2.0’ niet zo mooi was als het leek: het was een nieuw kapitalistisch verdienmodel. Een sociaal platform als Facebook was niet ontworpen om netwerken van mensen sterker en slimmer te maken, maar om aan de hand van de ‘likes’ informatie te verzamelen over de gebruikers. Google was niet geïnteresseerd in het delen van informatie, maar in de zoekopdrachten van de gebruikers.
‘Aanvankelijk was het motto van Google om de wereld te categoriseren, maar daar zijn ze allang voorbij. Nu gaat het om de evolutie van hun verdienmodel, en dat is om alles van alles en iedereen te weten in real time. Als ik met iemand via Facebook messenger contact hebt, ben ik niet samen met die persoon in een publieke ruimte, zoals een park. Ik ben in een privéruimte, met die ander en nog een extra creepy stranger, met Mark Zuckerberg. Ik betaal niets. Maar hij verdient miljarden door mij te verkopen. Als Facebook zegt “privé”, dan bedoelt Facebook: “publiek”. Orwell noemt dit doublethink. Je kunt zeggen: dat is oké. Ik weet waarvoor ik teken, ik vertrouw die Zuckerberg wel.’

Is Zuckerberg niet te vertrouwen?

‘Er circuleert een e-mailconversatie met een vriend waarin hij zegt: “Als je ooit eens iets wil weten van iemand die op Harvard zit, vraag het maar, ik heb vierduizend e-mails, foto’s en berichten van ze.”
“Hoe heb je dat voor elkaar gekregen,” reageert die vriend.
“Ze hebben het net op mijn website geplaatst. Ik weet niet waarom. Ze vertrouwen me. Dumb fucks.”

Google, Twitter en Facebook maken spyware. Ze bouwen aan een digitale versie van een Pan­opticum: een in het rond gebouwde gevangenis met ramen zodat één bewaker alle gevangenen in de gaten kan houden. Ik noem het een Camera Panopticum. Het ziet er niet gevaarlijk uit. Het heeft alle kleurtjes van de regenboog. De Google doodles, het Android robotje en het twittervogeltje, ze zien er schattig uit. Maar het is spyware 2.0. Ze geven gratis diensten om te leren what makes us tick. Mensen zijn data. Jij bent data. Met jouw fysieke persoon mag niet geëxperimenteerd worden, met het profiel dat ze van je maken wel. Als je fysieke personen verkoopt, noem je dat slavernij. Het profiel van iemand verkopen, dat kan en mag nog. Zo kan er met ons geëxperimenteerd worden, zoals Facebook gedaan heeft door bepaalde gebruikers alleen negatieve updates te laten zien en te kijken hoe het online gedrag daardoor beïnvloed werd. Of ze vaker terugkomen of niet. Of ze nog meer data genereren. Als digitale ratten lopen wij rond in een digitaal panopticum. Eric Schmidt, de grote baas van Google, zei: “Als je iets doet waarvan je niet wil dat iemand het weet, zou je het misschien om te beginnen niet moeten doen.” Zelf heeft hij in Manhattan een geluiddicht appartement van 15 miljoen laten bouwen.’

U bent erg fel op de Silicon Valley miljardairs. Heeft het er iets mee te maken dat u zelf weet hoe het is om geprivilegieerd te zijn?

‘Ik was inderdaad ook een verwend mormel. En ik denk dat dat mijn reis is. We waren niet de koninklijke familie, maar we hadden veel privileges. Niet door één gebeurtenis, maar heel langzaam door een combinatie van dingen ben ik op een punt aangekomen waarop ik terugkijk en denk dat het enige waarachtige nut van privilege is om een wereld te creëren waarin je dat privilege niet zou hebben. Het heeft me meer dan dertig jaar gekost om me dat te realiseren. Het betekent ook dat ik het tot op zekere hoogte begrijp. Ik kan meevoelen met mensen die een geprivilegieerde positie hebben.’

Iemand als Eric Schmidt?

‘In zekere zin wel. Ik ontmoette hem heel kort bij een boekpresentatie in Londen. Hij is net als ik bevriend met topmodel Lily Cole en ze had een kleine bijeenkomst in haar boekwinkel in Londen. Ik heb daar kort met hem gekletst en hem een paar vragen gesteld. Hij sprak over hoe de overheden niet de macht hebben die Google heeft. Dat is een belangrijk verhaal van Google. Dat ze ons beschermen. En dus vroeg ik hem waarom het wel oké is als Google ons bespioneert.
Het antwoord dat hij gaf, was interessant. Hij zei: “Als we echt kwaadaardig worden, dan zullen we niemand meer vinden die voor ons wil werken.”
Wat hij volgens mij bedoelde, is dat de beste mensen niet meer voor Google zouden willen werken. Ik denk dat dat erg naïef van hem is.’

Denkt u echt dat Eric Schmidt kwaad in de zin heeft?

‘Het woord evil, kwaadaardig, is zo beladen dat ik niet denk dat het een nuttige term is om dingen mee te beschrijven.

Een van de interessante statistieken uit het boek The Psychopath Test van John Ronson is dat bij leiders van grote bedrijven en multinationals het aandeel psychopaten en sociopaten groter is dan in het algemeen. Dat is iets wat we ons misschien moeten afvragen: wat als een bedrijf een persoon was? Als Google een persoon zou zijn, wat voor persoon zou het dan zijn? Wat gebeurt er als we een groep mensen bij elkaar zetten in een organisatie en alle persoonlijke verantwoordelijkheid weghalen, en we ze één bovenliggend doel geven: om zoveel mogelijk inkomsten voor de aandeelhouder te genereren? Dat klinkt in mijn oren als een mob.

We hebben het over groepspsychologie. Een gebrek aan individuele verantwoordelijkheid laat mensen dingen doen die ze anders niet zouden doen. Als we nadenken over het karakter van een bedrijf als geheel, gebaseerd op de beslissingen die deze grote bedrijven nemen, dan gedragen ze zich als psychopaten. Dit is ook de kern van het probleem. Onze belangrijkste beslissingen worden genomen door bedrijven die het milieu en ons leefgebied in het geheel aantasten met kortetermijndoelen.’

Alternatief voor Facebook

Balkan hangt niet alleen de criticus uit, hij werkt daadwerkelijk aan een alternatief. Hij richtte het bedrijf op en bouwt op dit moment aan een alternatief voor Facebook: Heartbeat. Uren en uren achter elkaar tikt hij zijn computercodes.

Heeft dat wel zin? Als de data niet het verdienmodel niet zijn, wat dan wel?

‘Je kunt iets bruikbaars en nuttigs maken wat mensen graag gebruiken, waar ze van genieten, zonder dat je ze eraan verslaafd maakt. Waarvoor ze willen betalen. Ik bedoel, ik houd van dit horloge.’

Balkan draait zijn Zwitserse horloge naar me toe.
‘Ik vind het fijn om het te dragen. Maar mijn horloge doet niet iets speciaals waardoor ik er vaker naar ga kijken. Het is ontworpen in mijn beste belang. Facebook kan dat niet. Facebook heeft een handicap. Ze moeten niet alleen in het belang van hun gebruikers, maar ook in het belang van hun klanten ontwerpen: de adverteerders. En de belangen van de gebruikers en de adverteerders staan loodrecht op elkaar.

Er zijn maar twee industrieën waarin mensen spreken van “gebruiker”. De ene is de drugsindustrie. De andere is de computertechnologie. Vroeger noemden we het sticky, nu noemen ze het addictive. De reden dat het sticky moet zijn, is omdat een gebruiker moet terugkomen. Zodat hij ze de data blijft leveren.

Er zijn mensen die hier praatjes over geven, over hoe je een programma verslavend maakt. Soms vraag ik me wel eens af of ze zichzelf horen praten. Het is dark design. Silicon Valley is een libertair hol van hebzucht dat helden maakt van mensen als Nir Eyal, de auteur van Hooked: How To Build Habit Forming Products.’

Hoe ziet een niet-verslavend Facebook eruit?

‘Ons platform zal niet proberen om de hele tijd je aandacht te vragen. Niet de hele tijd roepen: vergeet me niet! Vergeet me niet! Ik ben hier! Het zal ook geen experimenten doen en je koppelen aan mensen waar je al lang geen interactie mee hebt gehad om je over te halen nieuwe data te genereren. Wij hoeven niet te ontwerpen voor gebruikers en klanten. We kunnen gewoon ontwerpen voor mensen. Wij kunnen een sociale netwerksite bouwen die je niet alleen op de korte termijn plezier doet, maar ook op de langere termijn van waarde is. De manier om mensen en samenlevingen krachtiger te maken, is door dingen te bouwen die de mensenrechten, de communicatie en de democratie versterken. Dat doen Facebook en Google niet. Ze doen het tegenovergestelde. Ze privatiseren de dingen die jij ze geeft. Ze nemen je vrijheid weg.’

Maar hoe weet ik dat ik u kan vertrouwen en dat u uw bedrijf straks niet aan Facebook verkoopt?

‘Onze onderneming is gegarandeerd ingeperkt. Dit is een speciaal soort onderneming in Engeland, zonder aandelen. Ik bezit geen aandelen van mijn onderneming. Niemand in bezit aandelen in het bedrijf. We kunnen het bedrijf niet verkopen. En dat willen we ook niet. Dat is de sleutel. Als we durfkapitaal aannemen, zijn we bij voorbaat al verkocht en verliezen we de controle. Dat is ook het probleem met een site als Ello.’Veel mensen stapten na de nieuwe privacy­regels die Facebook begin dit jaar instelde over naar , dat zich opwierp als privacy-vriendelijk alternatief voor Facebook. Ello heeft geld van investeerders en kan dus volgens Balkan de privacy op de lange termijn niet garanderen.

Maar ook op u is ook kritiek, omdat u Heartbeat bouwt voor het Apple-platform. Is Apple ook niet ook een van die grote Silicon Valley tech-bedrijven?

‘Dat klopt. Apple is het grootste bedrijf in de wereld. Ik zit in de oncomfortabele positie om Apple te verdedigen, maar op zekere hoogte doe ik dat inderdaad toch. Ze zijn anders dan Facebook en Google omdat ze nog steeds producten verkopen aan mensen, en geen mensen aan mensen, zoals Facebook en Google. Onze critici willen dat we voor het open source platform Linux werken, maar we willen dat het gebruikt wordt door allerlei mensen, en niet alleen door blanke techneuten van middelbare leeftijd, die sowieso al wel weten hoe ze hun foto’s en filmpjes veilig met elkaar kunnen delen.’

Apple verzamelt toch ook data?

‘Maar privacy is voor Apple een competitief voordeel. Google kan alleen maar de illusie van privacy geven, geen echte privacy. Als Google alle informatie die je op hun systeem zet codeert, zodat ze het zelf niet meer kunnen lezen, zijn ze bankroet. Als Apple jouw data niet kan inzien, zijn ze nog even sterk als nu.
Je hebt gelijk. We moeten ze vertrouwen. Mijn gevoel zegt me dat Tim Cook een slimme man is. In de toekomst willen we een eigen platform, een eigen telefoon. Maar we moeten ergens beginnen.’

Waarom spreekt u op dit soort conferenties? U bent programmeur! Waarom niet verder bouwen aan een beter alternatief?

‘Het gaat niet alleen om technologie. Laten we aannemen dat Heartbeat geweldig wordt. Dat het het beste ooit wordt. Dat het alle problemen oplost. Dan nog is er meer nodig om Heartbeat te laten slagen.
Zoals de ontwikkelingen nu gaan, kan Heartbeat over een paar jaar niet eens meer bestaan. Dan mág je het misschien niet eens meer gebruiken. Encryptie is van doorslaggevend belang, maar David Cameron zegt nu al dat encryptie verboden zou moeten zijn. Ik moet de mensen bewust maken.’

De NSA kan uiteindelijk toch overal wel bij?

‘Is iets onzichtbaar voor de NSA en de GCHQ? Ik weet het niet. Maar je moet wel bedenken dat het militaire organisaties zijn.
Mijn uitgangspunt is niet om iets te bouwen wat je beschermt als je een militair doel bent. Wat ik wil maken, is iets wat het voor anderen heel moeilijk maakt om naar één plek te gaan en daar de data van miljoenen gebruikers te vinden. De data die jij genereert bij Heartbeat, blijven op je eigen telefoon, tablet of laptop staan, en op die van je vrienden waar je het mee deelt, niet op een centrale server. Als je de data van een miljoen mensen wilt hebben, moet je die op een miljoen plaatsen gaan halen.’

Zou het niet kunnen dat de leiders van Google en Facebook inzien dat je gelijk hebt en dat ze van binnenuit hervormen?

‘Stel dat het management en de directie van Google bij elkaar gingen zitten en zeiden: die Aral Balkan heeft gelijk, we moeten dit veranderen, laten we stoppen met het bespioneren van mensen, laten we onze producten gaan verkopen. Zelfs als ze hier alleen maar aan zouden denken, zouden ze al aangeklaagd kunnen worden door de aandeelhouders. Google heeft een verantwoordelijkheid ten opzichte van de aandeelhouders. Google is een beursgenoteerd bedrijf. Er is absoluut geen manier om er iets van te maken wat het niet is. We kunnen de aard van de boom niet veranderen door de takken uit elkaar te buigen of de blaadjes te verven. We moeten naar beneden en een nieuwe boom planten. Het moet revolutionair.’

Vrij Nederland 8 april 2015